Nefsin Ayıplarını Bildiren 4 Yol

1. Âlim.

(Birinci yol) Nefsin hallerini, afetlerin gizliliklerini bilen basiret sahibi bir âlimin eliyle(dir.). Nefsinde bulunan kötü ahlâkları bu âlimin işaretiyle ve onun reçetesiyle temizleyebilirsin.

2. Dost Edinmek.

İkinci yol dosdoğru bir dost edinmektir. Basiret sahibi, mütedeyyin, güzel ahlaklı bir dost edinmek(tir). 

Bu dost onun durum ve fiillerini kontrol etsin. Ahlâk ve fiillerinden, gizli-açık ayıplarından, hoş görmediklerine dikkat çekerek onu uyarsın. (…) Ama bu çok nadir görülür. Çünkü dostlarda yağcılığı terk eden, hasedi bırakan azdır. Çekemeyerek senin ayıbını söylemez. 

Bir de bizim en çok kızdığımız, bize nasihat eden ve ayıbımızı söyleyen kimselerdir. Bu durum neredeyse imanımızın zafiyetini haykıracak raddededir. Kötü ahlâk ve huylarımız noktasında bizi uyaran kimseyi hoş görmeyip onun da kötü ahlâklarını yüzüne vurarak onu alçaltmaya uğraşırız. “Sen de filan, filan şeyleri yaptın.” diyerek sanki o kişi bizi aşağılıyormuş zehabına (fikrine, kanısına kapılma) kapılarak onu aşağılamaya çalışırız.

3. Düşmandan Öğrenmek.

Üçüncü yol nefsin ayıplarını düşmanlarından öğrenmektir. Zira düşman gözü daima ayıpları görür ve açığa vurur. Akıllı insan kendisine karşı alerjik durumlu olup ayıplarını söyleyen kimseden, kendini öven ayıplarını gizleyen yağcı bir dosttan daha fazla faydalanır. (…) Akıllı insan ise bundan istifade ederek kendini düzeltir. Zira kişinin kötü tarafları muhakkak düşmanları tarafından yayılır.  

4. Kötü Huyları Kendinde Aramak.

Dördüncü yol çevresindekilerde gördüğü ve hoşlanmadığı kötü huyları kendisinde de arayıp “Bu bende de vardır.” diyerek kendi nefsinden o kötü huyları silmeye uğraşmaktır. Müslüman, Müslümanın aynasıdır. Müslüman başkasının ayıplarından kendi nefsinin ayıplarını görür. Nefisler kötü huylar ve hevaya tabi olma hususunda birbirlerine yakındırlar. Başkalarında olan kötü huyların bizde de olma ihtimali yüksektir. Dolayısıyla insan, nefsini kontrol etmeli, başkasında görüp de hoşuna gitmeyen kötü sıfatlardan kendini temizlemelidir.(…)